Istorijat

Osnivanje i istorijat Univerziteta

Drugu polovinu 20. vijeka obilježile su brze promjene u nauci, tehnici i tehnologiji, što je uticalo i na konstituisanje i razvoj Univerziteta u Banjoj Luci.

Univerzitet u Banjoj luci osnovan je 7. novembra 1975. godine, a njegovom osnivanju prethodilo je formiranje nekoliko viših škola i fakulteta na ovom prostoru.

Prva visokoškolska ustanova u Banjoj Luci osnovana je 1950. godine. Bila je to Viša pedagoška škola, koja je prve godine upisala 38 brucoša – mladiće i djevojke iz ovih krajeva. U tom periodu u Banjoj Luci formirano je još nekoliko visokoškolskih institucija. Prvo je formiran Tehnički fakultet 1961. godine, a zatim Viša ekonomska škola 1969. godine, a nakon toga i više isturenih odjeljenja sarajevskog Mašinskog, Pravnog i Ekonomskog fakulteta. U periodu od samo četiri godine, sva ta odjeljenja postala su samostalni fakulteti.

Ostvareni rezultati naveli su nadležne organe da 7. novembra 1975. godine formiraju Univerzitet u Banjoj Luci – drugi univerzitet u tadašnjoj Bosni i Hercegovini i petnaesti u tadašnjoj Jugoslaviji.

Početak rada Univerziteta obilježen je nedostatkom nastavno-naučnog kadra. Na osam visokoškolskih ustanova (izuzimaju se instituti i zavodi) bilo je zaposleno 149 nastavnika i 100 ostalih radnika. Struktura (kvalifikacija i zvanje) nastavničkog kadra bila je još nepovoljnija. Ekonomski fakultet imao je dva doktora nauka i tri magistra, Elektrotehnički dva doktora i šest magistara, Tehnološki osam doktora i tri magistra, Mašinski četiri doktora i pet magistara, Pravni četiri doktora i jednog magistra, Pedagoška akademija pet doktora i šest magistara, Viša ekonomsko-komercijalna škola šest magistara i četvoricu specijalista, a Viša tehnička škola u Bihaću imala je samo dva magistra. Takav kadrovski sastav na višim školama i fakultetima nametnuo je potrebu planiranja kadra za budući razvoj Univerziteta, njegovo školovanje, uzdizanje i usmjeravanje za rad na fakultetima.

Prije formiranja Univerziteta, na višim školama i fakultetima u Banjoj Luci studiralo je 4.952 studenta. Prve godine postojanja Univerziteta bilo je 7.079 studenata, od čega 3.445 redovnih. Te godine na prvu godinu upisano je 2.356 studenata. Svake školske godine u ovom razvojnom periodu povećavao se broj studenata koji su izlazili na sve ispite, kao i broj onih koji su diplomirali.

Univerzitet u Banjoj Luci već je prve godine svog postojanja usvojio „Program razvoja za period od 1976 do 1980. godineˮ. Ovaj dokument bio je od velike važnosti za pravilan, realan i skladan razvoj Univerziteta za prvih pet godina postojanja. Njime su utvrđeni osnovni ciljevi i zadaci na Univerzitetu u Banjoj Luci. Neka od najvažnijih pitanja u tom programu su se odnosila na studente i njihov standard, proširenje mreže visokoškolskih organizacija i proširenje upisa na studije. Kao prioritetni zadaci nametali su se: izgradnja studentskih domova, obezbjeđenje kontinuiranog kreditiranja i stipendiranja studenata, proširenje i jačanje Centralne omladinske zadruge, izgradnja sportsko-rekreativnog centra, studentske poliklinike, povećanje prostornih kapaciteta i materijalnih mogućnosti za masovniju aktivnost u kulturnim djelatnostima studenata.

U periodu 1980–1985. godine došlo je do zaokruženja nekih poslova na Univerzitetu (prijem novih članica, završetak investicija i sl.), a otvoren je i proces modernizacije i racionalizacije u visokom obrazovanju.

Proširenje mreže visokoškolskih organizacija u periodu od 1980. do 1985. godine značilo je osnivanje novih visokoškolskih organizacija i novih odsjeka i smjerova na postojećim fakultetima. Uz već postojeći Medicinski fakultet, bilo je predviđeno otvaranje građevinskog fakulteta. U okviru Više tehničke škole u Bihaću, trebalo je da se osnuje i drvoprerađivački odsjek. Planirano je osnivanje i energetskog odsjeka na Elektrotehničkom fakultetu, konstrukcionog na Mašinskom, odsjeka poljoprivredne tehnologije na Tehnološkom, odsjeka za društveno-ekonomski razvoj na Ekonomskom i grafičkog odsjeka na Višoj tehničkoj školi u Bihaću. Bilo je planirano i prerastanje Pedagoške akademije u filozofski fakultet, u skladu sa Zakonom o nastavničkim školama i fakultetima. I pored planiranja, sve ove aktivnosti nisu završene u tom periodu.

Smještaj i opremljenost viših škola i fakulteta u tom periodu stalno su se poboljšavali. Izgradnjom Univerzitetskog centra, sa 12.000 kvadratnih metara korisnog prostora, završena je prva faza izgradnje objekata i njihovo opremanje za potrebe Pravnog, Ekonomskog, Mašinskog i Tehnološkog fakulteta. Započela je sanacija i dogradnja Elektrotehničkog fakulteta, kao i smještaj dviju viših škola u Bihaću. Od izuzetnog značaja bilo je i poboljšanje opremljenosti laboratorija, kabineta, biblioteka. U ovom periodu riješen je trajni smještaj Narodne i univerzitetske biblioteke „Petar Kočićˮ u Domu solidarnosti, sa proširenim čitaoničkim prostorom, čime su stvoreni bolji uslovi za studente, visokoškolski nastavnički i saradnički kadar.

Na fakultetima i višim školama je 1985. godine u stalnom radnom odnosu bilo 153 nastavnika i 91 asistent, dok su 82 nastavnika i 41 asistent bili u dopunskom radnom odnosu. Od 11. marta 1976. godine, kad je odbranjena prva doktorska disertacija, pa do kraja 1984. godine, zvanje doktora nauka na Univerzitetu u Banjoj Luci steklo je 13 kandidata, a magistarske teze odbranila su 23 kandidata. U ovom periodu objavljeno je 4.089 naučnih radova, 123 skripte, 47 univerzitetskih udžbenika i 95 stručno-naučnih knjiga. Sve to potvrđuje da se znatna pažnja poklanjala naučno-nastavnom i naučnoistraživačkom radu.

Period razvoja Univerziteta od 1985. do 1992. godine bio je prilično specifičan i karakterisale su ga veoma izražene društvene i ekonomske promjene u tadašnjoj Jugoslaviji. Međutim, uz velike napore privrede, vlasti, prosvjetnih i naučnih organizacija, ostvaren je napredak u svim sferama razvoja Univerziteta, pa dolazi i do ulaganja u opremu visokoškolskih organizacija (kompjutersku, laboratorijsku i ostalu). Postepeno je oživljavao naučnoistraživački i praktični rad i povezivanje sa privredom.

Konstantno se povećavao broj novoupisanih studenata. Došlo je i do usmjerenja studenata ka tehničkim naukama, a bitno se smanjio i broj vanrednih studenata. Primijećen je i oštriji kriterijum profesora na ispitima, što je rezultiralo boljim kvalitetom.

U školskoj 1987/88. godini inovirani su nastavni programi i izmijenjena je struktura nastavnih predmeta u skladu sa savremenim kretanjima. Poboljšana je kadrovska struktura na nekim fakultetima i višim školama, a uvedena je zakonska odredba da svi nastavnici moraju biti doktori nauka. Naučnoistraživački rad se naročito afirmisao putem društvenih ciljeva, objavljeno je 50 knjiga i više stotina naučnih i stručnih rasprava i članaka, a jedan broj radova naših nastavnika citiran je u svjetskim naučnim indeksima.

Univerzitet se u ovom periodu afirmisao na jugoslovenskom i međunarodnom planu, a uspostavljena je bliska saradnja s univerzitetima u Bitolju, Prištini, Osijeku i Mariboru, te sa ostala tri univerziteta u Bosni i Hercegovini. Tokom 1987. godine, rektor Univerziteta u Banjoj Luci bio je predsjednik Zajednice univerziteta Jugoslavije, a školske 1989/90. godine bio je predsjednik Zajednice univerziteta Bosne i Hercegovine. Univerzitet je od decembra 1989. godine član Rektorske konferencije „Alpe-Jadran“, a uspostavljena je veza sa više univerziteta iz inostranstva.

Period razvoja Univerziteta od 1992. do 1996. godine obilježili su opšta društvena kriza, odbrambeno-otadžbinski rat i raspad bivše SFR Jugoslavije, formiranje Republike Srpske i poslijeratna društveno-ekonomska kriza. Ratna dejstva u Bosni i Hercegovini otežala su rad i razvoj Univerziteta u Banjoj Luci. I pored krize i teškog stanja, u ovom periodu osnovano je nekoliko fakulteta koji su vremenom izrasli u značajne članice Univerziteta.

Interesovanje mlade generacije za upis na studije takođe je određeno ukupnim stanjem u ovom periodu, pa se početkom odbrambeno-otadžbinskog rata broj studenata smanjuje. Pred početak rata na svim fakultetima i višim školama studiralo je 6.758 studenata. Školske 1992/93. godine, na Univerzitetu studira 5.438 studenata, da bi od naredne školske godine počelo postepeno povećanje broja studenata. U školskoj 1993/94. godini dostignut je predratni broj studenata (6.455). U školskoj 1994/95. godini, nakon otvaranja novih fakulteta i odsjeka, povećao se interes, pa je i broj studenata povećan: upisano je 7.212 studenata.

Pored nastavno-naučne djelatnosti na dodiplomskim studijama, jedan broj fakulteta je u ratnim uslovima organizovao i postdiplomske studije. Na postdiplomske studije u ovom periodu upisano je 145 studenata.

Na fakultetima Univerziteta u Banjoj Luci u ratnim uslovima izvršene su značajne promjene u angažovanju nastavnika i saradnika. Proces fluktuacije kadra na fakultetima bio je naglašen i u predratnom periodu. Raspadom bivše države jedan broj nastavnika i prije početka ratnih dejstava napustio je fakultete i otišao u druge univerzitetske centre. To je u jednom periodu negativno djelovalo na rad fakulteta. Vodeći ispravnu kadrovsku politiku, fakulteti, i Univerzitet u cjelini, primili su nastavnike i asistente sa fakulteta koji su ostali van teritorije Republike Srpske. Na taj način zadržan je neophodan broj nastavnika i saradnika, sa tendencijom njegovog povećanja. Sve je to doprinosilo da se broj nastavnika i asistenata u stalnom radnom odnosu na fakultetima postepeno povećava.

Početkom školske 1995/96. godine, u stalnom radnom odnosu na Univerzitetu bilo je zaposleno 69 profesora, 69 docenata, 52 viša asistenta i 58 asistenata. Sa drugih univerziteta, a najviše iz Savezne Republike Jugoslavije, honorarno je bio angažovan 351 nastavnik i saradnik. Povećanje broja honorarno angažovanih nastavnika i saradnika uslovljeno je otvaranjem novih fakulteta, odsjeka i smjerova za koje su bili potrebni stručnjaci užih specijalnosti.

Nastavno-naučna djelatnost fakulteta realizovana je izvođenjem dodiplomskih i postdiplomskih studija. Nastavni proces, uz nekoliko kraćih prekida zbog ratnih dejstava, odvijao se prema utvrđenim planovima i programima. Posebne teškoće u izvođenju nastave pričinjavali su zagrijavanje prostorija, nedostatak materijala za izvođenje vježbi, nedostatak električne energije, literature i dr. U uslovima pada realnog standarda studiranja, uz izuzetne napore studenata i nastavnika, veliki broj studenata diplomirao je i odbranio specijalističke, magistarske i doktorske radove.
U ovom periodu fakulteti su nastavili rad na jednom broju naučnoistraživačkih projekata čija realizacija je počela ranije. Započeta su i istraživanja na novim projektima: manjim aplikativnim istraživanjima za potrebe proizvodnih preduzeća i republičkih organa. Više škole i fakulteti u ovom periodu održali su nekoliko zapaženih naučnih i stručnih skupova, a nastavnici i saradnici objavili su veći broj publikacija.
Univerzitet u Banjoj Luci je i u veoma složenim uslovima ostvario različite oblike saradnje sa Univerzitetom u Istočnom Sarajevu i sa univerzitetima u Saveznoj Republici Jugoslaviji, a kasnije i sa ostalim univerzitetima u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj, Makedoniji i Sloveniji. Međunarodna saradnja ostvarena je i sa univerzitetima iz Grčke, Bugarske, Španije, Italije, Francuske, Austrije, Velike Britanije, SAD, Rusije, Njemačke, Švajcarske, Belgije, Holandije i Norveške.

Krajem ovog perioda učestalija je razmjena studenata i profesora, naučnih časopisa, pedagoških iskustava i naučnih dostignuća. Bolonjska deklaracija postala je putokaz razvoja Univerziteta, borbe za njegovu autonomiju, reformu nastavno-naučnog procesa, uvođenja evropskih standarda studiranja i dr.

U istoriji Univerziteta, dvije hiljadite godine su važne jer su Ministarstvo odbrane Republike Srpske i Univerzitet u Banjoj Luci 19. oktobra 2004. potpisali Ugovor o prenosu prava raspolaganja i korišćenja zemljišta i objekata, a Vlada Republike Srpske i Univerzitet 22. marta 2006. godine Aneks Ugovora. Time su zemljište i objekti kasarne „Rajko Balać” pretvoreni u novi kampus Univerziteta, Univerzitetski grad, u koji su se preselili Rektorat i nekoliko članica Univerziteta.

Od 2007. godine Univerzitet je integrisan, sa fakultetima kao organizacionim jedinicama. Upravni odbor, Senat i rektor upravljaju radom Univerziteta. Rektor zastupa i predstavlja Univerzitet. Rektorat Univerziteta u Banjoj Luci čine: Kabinet rektora, Sekretarijat, Kancelarija za naučnoistraživački rad i razvoj, Kancelarija za nastavu i studentska pitanja, Kancelarija za međunarodnu i međuuniverzitetsku saradnju i Kancelarija za ljudske i materijalne resurse. U sastavu Rektorata djeluju i Univerzitetski računarski centar (osnovan 1991), Centar za preduzetništvo i transfer tehnologija (osnovan 2009. kao Univerzitetski preduzetnički centar) i Konfucijev institut (osnovan 2018).

Bosna i Hercegovina potpisala je Bolonjsku deklaraciju 2003. godine. Zakonom o visokom obrazovanju Republike Srpske 2010. uspostavljeni su principi visokog obrazovanja u Republici Srpskoj u skladu sa Bolonjskom deklaracijom i evropskim standardima. Zakonom je predviđeno usvajanje četiri ključna principa Bolonjske deklaracije: uvođenje evropskog sistema prenosa bodova – ECTS (European Credit Transfer and Accumulation System), uvođenje strukture studija koja podrazumijeva tri ciklusa, promovisanje mobilnosti nastavnog osoblja i studenata i uvođenje sistema uporedivih diploma.
Od akademske 2007/08. počela je primjena Bolonjskog procesa u nastavi na svim studijskim programima, iako su u tom pravcu neki fakulteti krenuli i ranije. Usvojen je trostepeni sistem studiranja i uveden je ECTS sistem vrednovanja predmeta i ukupnog opterećenja studenta, kao i princip godišnjeg opterećenja studenta do 60 ECTS. Jednosemestralni predmeti i ispitivanje studenata podijeljeno u više cjelina uvedeni su sa idejom da se poveća prolaznost studenata i interaktivnost nastavnog procesa. Osim što su grupisane naučne oblasti, donesena je odluka da se svi nastavni predmeti (kursevi, moduli) grupišu u uže naučne oblasti kojima pripadaju, bez obzira na to na kojem se fakultetu izvode. Nakon toga je pojedinim fakultetima dodijeljena matičnost za pojedine naučne/ umjetničke oblasti, kako bi bili odgovorni za sva pitanja u vezi sa njima.

U namjeri da utvrdi slabosti, dođe do prijedloga za njihovo otklanjanje i poboljša cjelokupno poslovanje, Univerzitet u Banjoj Luci konstantno izvodi interne evaluacije, te se opredijelio da sistemski uredi pitanja osiguranja kvaliteta. Tako je 2009. godine uspostavljen Komitet za osiguranje kvaliteta, čiji je zadatak da priprema strategije i politike kvaliteta. Takođe, uspostavljena je i Kancelarija za osiguranje kvaliteta, koja koordinira aktivnosti na osiguranju kvaliteta sa organizacionim jedinicama.

Univerzitet u Banjoj Luci je 2013. godine akreditovan i upisan u Registar visokoškolskih ustanova koji se vodi kod Agencije za razvoj visokog obrazovanja i osiguranje kvaliteta. Univerzitet u Banjoj Luci je 26. marta 2019. godine reakreditovan, a rješenje o akreditaciji Univerziteta u Banjoj Luci donijela je Agencija za akreditaciju visokoškolskih ustanova Republike Srpske. Na ovaj način potvrđen je standard kvaliteta rada Univerziteta shodno standardima i smjernicama za osiguranje kvaliteta u evropskom prostoru visokog obrazovanja (ESG standard) i kriterijumima za akreditaciju visokoškolskih ustanova u Bosni i Hercegovini. Takođe, u toku je akreditacija studijskih programa prvog ciklusa, a čime se i potvrđuje kvalitet rada studijskih programa koji se izvode na našoj visokoškolskoj ustanovi.

Godine 2010. Univerzitet je imao 15 fakulteta, sa 52 studijska programa, te jednu akademiju i institut. Od 2012. godine pridružena članica Univerziteta je Visoka škola unutrašnjih poslova, koja je 2017. prerasla u Fakultet bezbjednosnih nauka, postavši osamnaesta organizaciona jedinica Univerziteta u Banjoj Luci.
U okviru Univerziteta, pored Instituta za genetičke resurse, postojalo je još 20 instituta, a oni su djelovali kao podorganizacione jedinice. U pogledu međunarodne saradnje, Univerzitet je od 1996. do 2015. učestvovao u 89 Tempus (Trans-European mobility scheme for university studies) projekata, u okviru kojih je ostvarena saradnja sa svim javnim univerzitetima u Republici Srpskoj i Bosni i Hercegovini te brojnim univerzitetima iz Evropske unije.

Broj studenata upisanih u prvu godinu od 2010. do 2015. izgledao je ovako: 2010/11 – 3.756; 2011/12 – 2.980; 2012/13 – 3.322; 2013/14 – 3.614 i 2014/15 – 3.206 studenata. Godine 2015. na Univerzitetu u Banjoj Luci studiralo je oko 18.000 studenata (16.500 na prvom ciklusu studija), što je činilo oko 40% studenata u Republici Srpskoj. Iste godine, više od 63% ukupnog broja angažovanog nastavnog osoblja bilo je u stalnom radnom odnosu. Radilo se o 784 nastavnika i saradnika u punom radnom odnosu. Pored toga, u nastavi je bilo angažovano i 459 spoljnih nastavnika i saradnika, od čega 170 u dopunskom radnom odnosu, 168 gostujućih profesora i 121 stručni saradnik za potrebe realizacije kliničke prakse. Prema tome, broj učesnika u naučno-nastavnom procesu bio je 1.243, dok je administrativno-tehničke poslove obavljalo 35 stručnih saradnika i 47 laboranata, te 476 administrativnih radnika. Najveći broj nastavnika i saradnika imali su studijski programi: Ekonomija i poslovno upravljanje na Ekonomskom fakultetu, Biljna proizvodnja na Poljoprivrednom fakultetu i Medicina na Medicinskom fakultetu.
Godine 2017. Univerzitet u Banjoj Luci imao je 58 licenciranih studijskih programa prvog, 64 drugog i 10 trećeg ciklusa na ukupno 17 fakulteta. Bilo je 807 stalno zaposlenih nastavnika i saradnika. Porast broja stalno zaposlenih (nastavnika, saradnika i administrativnog osoblja) od 2012. do 2016. bio je konstantan. Dok je 2012. njihov broj iznosio 1.248, 2016. godine bilo ih je za 115 više. Istovremeno, broj studenata je značajno opadao. Akademske 2012/13. na Univerzitetu je studiralo 17.818, a 2015/16. 15.513 studenata. Iako Univerzitet ima potpisane ugovore o saradnji sa preko 200 institucija širom svijeta, analize su pokazale da on ipak nije na odgovarajući način prepoznat u međunarodnoj akademskoj zajednici, ni u naučnoistraživačkom niti u obrazovnom pogledu, što se višestruko negativno odražava i na međunarodnu saradnju. Relevantan univerzitetski dokument je na sljedeći način sagledavao ovaj problem: „Razlozi za ovakvo stanje su mnogobrojni: finansijski i infrastrukturni problemi, nepostojanje adekvatnih fondova i načina sufinansiranja mobilnosti studenata i nastavnika, nedovoljan broj međunarodnih naučnoistraživačkih projekata, skroman broj naučnoistraživačkih radova objavljenih na engleskom jeziku u međunarodno referentnim časopisima, te izdavačka djelatnost, u najvećem dijelu, na srpskom jeziku”.
Akademske 2019/2020. Univerzitet u Banjoj Luci na 17 fakulteta ima ukupno 14.959 studenata. Od tog broja, na prvom ciklusu studira 13.488, na drugom 1.244, a na trećem 227 studenata. U akademskoj 2019/20. u stalnom radnom odnosu je zaposleno 789 nastavnika i saradnika: 164 redovna profesora, 204 vanredna profesora, 153 docenta, 200 viših asistenata, 59 asistenata, sedam nastavnika stranog jezika i vještina te dva lektora. Takođe, u nastavi je angažovan i 131 nastavnik i saradnik u dopunskom radu, 138 gostujućih nastavnika i saradnika te 125 stručnih saradnika za potrebe realizacije kliničke prakse. Broj učesnika u nastavnom procesu je 1.183, dok administrativno-tehničku podršku pruža 45 stručnih saradnika i 51 laborant te 577 administrativnih radnika. U akademskoj 2021/2022. na Univerzitetu studira oko 15.000 studenata, na 145 studijskih programa prvog, drugog i trećeg ciklusa studija.

Od osnivanja do danas, rektori Univerziteta u Banjoj Luci bili su: Dragomir Malić (1975–1979), Ibrahim Tabaković (1979–1984), Dragica Dodig (1984–1988), Rajko Kuzmanović (1988–1992), Dragoljub Mirjanić (1992–2006), Stanko Stanić (2006–2016), Milan Mataruga (2016–2017) i Radoslav Gajanin (2017–).